JULIO CAMBA: O PRIMEIRO ANARQUISTA EXPULSADO DA ARXENTINA

En 1885 naceu en Vilanova de Arousa (Pontevedra) o escritor Julio Camba Andréu. Julio é o segundo fillo dunha familia de clase media. O seu pai era médico rural. Nesta vila, 19 anos antes, nacera no Pazo de Cuadrante quen ía compartir tertulia en Madrid con el, Don Ramón del Valle Inclán.

O mozo Camba realizou os seus estudios na escola do seu lugar, e cando cumpriu 13 anos decidiu imitar os rapaces da súa época e embarcouse como polisón á Arxentina. O goberno arxentino ante o avance das ideas socialistas e anarquistas traídas polos inmigrantes galegos e italianos decidiu aprobar unha lei de represión a estas ideoloxías. O 23 de novembro de 1902 o Congreso Nacional sancionou a lei chamada de residencia, que leva o número 4144. O autor, o deputado Miguel Cané dixo da mesma na súa defensa no Parlamento: "Trátase dunha lei eminentemente política, dunha lei de excepción e de prevención, destinada a evitar que certos elementos estraños veñan a turbar a orde pública, a comprometer a seguridade nacional... Trátase de tomar medidas executivas de carácter policial, para salvar a tranquilidade social, comprometida por movementos esencialmente subversivos, que non son os movementos tranquilos do obreiro traballador, nin do estranxeiro honrado... senón axitacións violentas, excesos e perturbacións producidas por determinados individuos que viven dentro da masa traballadora para explotala, abusando así da hospitalidade xenerosa que lles brinda este país. Non se trata de dictar unha lei contra as folgas... trátase de evitar os abusos, de previr feitos criminais que se producen á sombra da folga, trátase de salvar á sociedade destes estoupidos anárquicos que comprometen tan graves intereses".

"A folga xeral foi terrible. Imaxinádevos unha grande cidade, unha cidade cosmopolita, industrial e moderna; unha grande cidade no que o seu ceo está turbado constantemente polo fume das fábricas e pola voz das sirenas que anuncian os buques entrantes ou que chaman ao traballo aos obreiros; unha grande cidade circundada de mastros e de chemineas; unha grande cidade, en fin, que é como unha grande máquina funcionando á auga e ao lume; como unha grande máquina composta de moitas máquinas pequenas e onde todo xira, todo renxe, todo palpita e se estremece sen cesar. Imaxinádevos esta grande cidade como esta grande máquina e, acostumados ao movemento e ao ruído, ve que de súpeto a máquina se para en seco. Tal sucedeu en Bos Aires. Non se circulaba en coche, non xiraba una guindastre, non xemía o pito dunha fábrica; as altas chemineas elevábanse ao ceo ríxidas e sinistras; arriba non había fume e abaixo non había brasa. a alma mesma da poboación, a alma inquieta, nerviosa e alegre do monstruo, encheuse de frío e de espanto.

O segundo día da folga ía eu do brazo cun camarada por unha das rúas máis céntricas cando acertamos a pasar xunto a dous gordos burgueses de chisteira e levita. Naquel momento un deles dicíalle ao outro:

- Isto vaise poñendo moi serio.

E, certamente, aquilo íase poñendo moi serio. Había unha fabrica onde, malia a folga, uns obreiros estaban traballando. Enteirouse un grupo de rapazas tecedoras e foise alí.

- ¿Non tendes vergonza? -dixéronlle-. ¿Seredes covardes cando nosoutras somos valentes?

Os folguistas mataron e feriron a unha porción de esquirois. Moitos policías foron tamén mortos e feridos. No porto, un oficial mandou aos soldados que disparasen sobre un grupo de propagandistas da folga, e os soldados negáronse a disparar. Indubidablemente, aquilo era serio.

Eu dedicábame a escribir manifestos nun estilo ao Roque Barcia, segundo souben despois, cando coñecín a este escritor. Aqueles manifestos tiñan por obxecto enardecer o espírito da multitude, e eu mesmo fun adquirindo certo ardor bélico a medida que os escribía. Seguramente non faltarán amigos que me desprezen ao saber que eu cultivei ese xénero de literatura. Sen embargo, cada unha daquelas páxinas, que se imprimían en follas soltas e que se fixaban clandestinamente nas paredes dos edificios, tiña máis emoción e máis intensidade que moitas das cousas que escribín despois de conformidade con tratados de estética... En canto ao acto dunha folga como a de Bos Aires, se algún me di que foi un desprezable espectáculo, eu contestareille que non opinaría de igual xeito se fose á sazón dono dunha fabrica naquela cidade. ¡Desprezable espectáculo! Unha revolución é sempre unha obra de arte. Ningún artista puido imaxinar xamais unha traxedia comparable á Revolución Francesa. Cada un daqueles anónimos revolucionarios, exaltados polo ambiente de terror e de heroísmo que o rodeaba, era un artista na súa propia vida e era un artista superior aos tráxicos gregos. A socioloxía pode ser antiartística mentres se desenvolva en libros, en discursos e en estatutos de sociedades obreiras, mais cando se lanza á rúa xa é outra cosa. O sangue ennobréceo todo, e na folga xeral de Bos Aires non se botou de menos este gran elemento literario. Enardecido por el, eu confeccionaba as miñas proclamas e eu mesmo as pegaba e as repartía, esquivando as miradas da autoridade. Aquel entusiasmo será ridículo en calquera outra circunstancia, mais alí non.

Creo que foi o segundo día da folga. Basterra e eu estabamos no Sportman cando se nos achegou un compañeiro xornalista, moi estimado en Bos Aires: Florencio Sánchez. Este compañeiro comunicounos que o Congreso, reunido en sesión extraordinaria, acababa de votar a lei de residencia para expulsar a todos os estranxeiros perigosos. Ao mesmo tempo declárarase o estado de sitio na capital.

Basterra e eu botamos a andar pola rúa Florida e viramos pola de Corrientes. Ao chegar á rúa de Artes ocorréusenos entrar na Sociedade de cocheiros, que facía esquina coas dúas rúas. Eu coñecía moito aquel local porque nel estiveran instaladas antes as oficinas de El Correo de España, xornal do que fun redactor. Entramos e atopamos a uns cantos compañeiros que falaban moi animados.

- Votouse a lei de residencia e declarouse o estado de sitio, de xeito que nos collerán enseguida e botarannos.

Puxémonos a charlar e cando quixemos saír un compañeiro advertiunos que a policía rodeaba a casa. Estabamos bloqueados. Entón fixemos subir café e decidimos pasar alí a noite. Pola mañá, e aproveitando un descoido dos “pesquisas”, saímos. Subimos por Corrientes e ao chegar a unha rúa transversal onde vivía Basterra vimos a un home que estaba de pé arrimado a unha esquina. Este home espertouse violentamente e pareceu desconcertarse. Continuamos andando e observamos que nos seguía. Xa na rúa Callo acordamos dividirnos en varios grupos. Basterra e eu, que formabamos un deles, tomamos un tranvía e o home estraño seguiunos. Xa non nos había dúbida ningunha de que era policía. Baixamos sen avisar e o policía baixou también. Por último, despois de tomar tres ou catro tranvías conseguimos extravialo. Entón Basterra díxome:

- Eu voume esta mesma tarde a Montevideo. Eu teño familia e non podo abandonala. En Montevideo verei o xiro que toman as cousas, e xa decidirei.

Metémonos nun coche dos que utilizaban os folguistas para vixiar a folga, e fomos outra vez á sociedade de cocheiros. Cando quixemos saír había un policía na esquina. Basterra chamou a tres camaradas, e díxolles:

- Pódese facer unha cousa. Vós baixades e rodeades o policía de tal xeito que para perseguirnos teña que abrirse paso polo medio. Probablemente non se atreverá, e se se atrevese non o deixades.

Os camaradas baixaron; e ao pouco tempo, un que observaba a escena desde un balcón díxonos:

- Podedes marcharvos.

- ¿Que ocorreu?

- ¡Que ía a ocorrer! ¡Que o “pesquisa” tomou o primeiro tranvía!

Fómonos a una taberna, almorzamos e pedimos café. Logo marchamos á dársena. Basterra quería a toda costa que eu me fose con el a Montevideo, mais eu negábame.

- Mandaráno a vostede a España...

- Pois faranme un favor. Precisamente eu queríame ir e non podía.

Despedínme de Basterra e deille unha gran aperta; Basterra foi en Bos Aires o meu primeiro e o meu último amigo. Facíamos unha vida case común. Cando o deixei, eu púxenme moi triste, porque comprendín que a aquel amigo fraternal, a aquel compañeiro das pequenas miserias e das pequenas opulencias, a aquel irmán de ensoños e de esperanzas, non o volvería ver nunca...

A autoridade prohibira toda clase de reunións obreiras, e “La Prensa” ofrecéralle un grande “hall” aos folguistas. Ao deixar a Basterra funme a “La Prensa”, onde había un mitin á sazón. Alí encontreime con Oreste Ristori, que segundo souben non puido saír de “La Prensa” en dez días. Conversei un rato con el e con outros camaradas, e ao anoitecer dirixínme a “El Sol”.

¿”El Sol” ao anoitecer? Si, señores: “El Sol”. “El Sol” era una revista anarquista que dirixía Alberto Ghiraldo. As oficinas estaban na rúa San Martín. Baixábanse unhas esqueiras e, xa no soto chegábase a un cuartucho lóbrego, húmido e frío. Aquilo era “El Sol”. “El Sol” non tiña porta, ignoro se por falta de diñeiro ou se polas conviccións anarquistas de Ghiraldo, de tal xeito que alí chegaba un, entraba e se era ximnasta podíase sentar nunha cadeira onde eu non puiden contar nunca máis de tres pés. Arrimadas ás paredes había grandes pilas de números atrasados, de folletos e de obras de Ghiraldo... Desde o primeiro día da folga “El Sol” comezara a publicar un suplemento diario. Cando eu cheguei atopei alí a Ros, o tesoureiro da Sociedade de Estibadores que estaba por todo Bos Aires; a Ghiraldo, a un rapaz escultor que se chamaba Castro, e a Florencio Sánchez. Florencio Sánchez ignoraba que un xornalista non debe manexar a tinta como un tintoreiro. Moi ocupado en facer o suplemento remangárase os brazos e presentábaos de tal sorte bañados en tinta, que a un se lle ocorría pensar como faría para se pintar dun modo tan difícil e tan perfecto.

Estiven un gran tempo en “El Sol”, e ás nove da noite funme cear con Castro a un restaurante contiguo. Castro vivía en casa de Orsini; e despois de cear, eu acompañeino. Xa na porta díxome:

Se me vou á miña casa vanme deter. O mellor é que quede a durmir aquí.
E quedei a durmir na casa de Orsini.

Aquilo foi unha estupidez da que non me arrepinto. Se a policía vixiaba a miña casa porque había nela un anarquista, moito máis debía vixiar a de Orsini que era unha tobeira.

Pola mañana saín á rúa e non andaría aínda cincuenta pasos cando se me achegou un policía e detívome...".

A prensa do 1 de xaneiro de 1903 daba a lista dos españois (a meirande parte galegos), que foron expulsados rumbo a Barcelona: Julio Camba, Adrián Troitiño, Ramón Palau, Benjamín García, Salvador Estrada, Miguel Ríos, Manuel Lago, Ricardo Alfonsín, Juan Calvo e Antonio Navarro.

Co seu retorno ao estado español comezou a súa longa traxectoria de xornalista e escritor, o seu agudo sentido do humor e a sátira, que o levou a se converter no expoñente máis alto do humorismo español deste século. Segundo os críticos literarios este humor procedía do seu íntimo carácter galego. Os libros máis destacados do autor son: El Destierro (1907), Las Alas de Icaro (1913), Alemania (1916) Londres (1916, Playas, ciudades y montañas (1916), Un año en el otro mundo (1917), La Rana Viajera (1920) Aventuras de una peseta (1924), Sobre casi todo, sobre casi nada (1928) La casa de Lúculo o el arte de bien comer (1929), La ciudad Automática (1932), Haciendo República (1934), Etcétera, etcétera (1945), Esto, aquello y lo más allá (1945), Mis mejores páginas (1956) Millones al horno (1958).

Como periodista traballou en “El País”, “España Nueva”, “El Mundo”, “La Correspondencia de España”, “El Sol”, “La Voz” e “ABC”.

O polifacético artista galego Luís Seoane dixo no seu programa radial "Galicia Emigrante": “Vivía daquela na rúa Díaz Vélez, á altura aproximada de Medrano, e parece que investía parte do seu tempo en ensinar as primeiras letras a outros inmigrantes coma el, o cal, segundo se sabe, cando se fai á marxe do estado e das súas autoridades, resulta sempre un acto subversivo.

Comezou colaborando en xornais anarquistas. Contan que o seu primeiro acto de humor consistiu en pronunciar na Praza Congreso unha conferencia desa tendencia para gañar, por medio da policía, unha pasaxe gratuita de volta a Galiza, aplicándoselle a lei de residencia que acababa practicamente de se promulgar. Daquela época porteña é o seu poema "Recordos", que se publica aínda nalgunha antoloxía de poesía galega e que é o único que publicou no idioma do seu país".

Outra das opinións que dan o marco máis preciso sobre a dimensión de Julio Camba, a da o historiador Emilio González López no seu libro "Galicia su Alma y su Cultura": "...Julio Camba es el humorista más original y auténtico que ha producido la España contemporánea. Sus humos, como el de Larra, procede de la comparación o más bien de la confrontación de los español y de lo europeo, que en el escritor romántico, era lo francés. Camba como Larra se da cuenta de que los pueblos tienen una idiosincrasia cosustancial con su carácter permanente hecho por la historia y la geografía... Camba, a diferencia de Taboada y de Fernández Flórez, no se detuvo a ver el lado caricaturesco de la vida española vista desde dentro, sino que vagó por las principales países de la Europa occidental observando su peculiar carácter; y es al hablar de ellos y de sus peculiaridades cuando expone sus observaciones de carácter español para compararlo con el del pueblo donde está en aquel momento. Por eso hay siempre en las observaciones de Camba una doble caricatura: la del pueblo extranjero en que vive y la de España, que le sirve de comparación". O maxistral escritor Torrente Ballester dixo de Camba: "Camba é un humorista único, acaso, entre os españois, próximo ao humorismo inglés".

Julio Camba faleceu en Madrid o 28 de febreiro de 1962. Na súa provincia natal un concurso xornalístico organizado pola Caixa de Aforros de Pontevedra leva o seu nome.

Lois Pérez Leira